პროფესიული კავშირების გაერთიანების პოლიტიკის შესახებ ქვეყანაში უმუშევრობის პრობლემის აღმოფხვრასთან დაკავშირებით

ნოემბერი 22, 2019

უმუშევრობა ის უმთავრესი გამოწვევაა, რომელიც მოსახლეობის გამოკითხვებით ბოლო წლების განმავლობაში პირველ ადგილს არ თმობს. საქართველოს შრომის ბაზარი მრავალი გამოწვევის წინაშე დგას: უმუშევრობის მაღალი დონე და მისი შემცირების მცირე ტემპი; თვითდასაქმებულთა მაღალი წილი დასაქმებულთა შორის და მათი შემოსავლების სიმცირე; შემოსავლების უთანასწორობის მაღალი მაჩვენებელი; სიღარიბის მაღალი მაჩვენებელი; შრომის კანონმდებლობის აღსრულების არაეფექტური მექანიზმები – მედიაციისა და შრომის ინსპექციის არასრულყოფილება. სოციალური პარტნიორობის მცირე მასშტაბები, განსაკუთრებით კი დარგობრივ დონეზე. სამწუხაროდ ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის გავლენა დასაქმების ზრდაზე არ არის ხელშესახები. დასაქმება საქართველოში ეკონომიკური ზრდის პარალელურად იზრდება 5-ჯერ უფრო დაბალი ტემპით, ვიდრე ეს ხდება ევროპის ქვეყნებში.[1]

პროფკავშირების გაერთიანება დიდ ყურადღებას უთმობს ქვეყანაში არსებულ უმუშევრობისა და დასაქმების პოლიტიკას. მათ შორის დასაქმების აქტიურ პოლიტიკას, რომელიც მოიცავს დასაქმების პროგრამებსა და სერვისებს. ასევე შრომის ბაზრის პასიურ პოლიტიკას, როგორიცაა: მინიმალური ხელფასი, უმუშევრობის შემწეობა და ა.შ.

გაერთიანება აქტიურად უწევს საკუთარ რეკომენდაციებს პოპულარიზაციას, როგორც საზოგადოებაში, ისე ხელისუფლებასთან დაკავშირებული სხვადასხვა ოფიციალურ კომისიებსა და სამუშაო ჯგუფებში.

პროფკავშირების გაერთიანება წარმოდგენილია ხელისუფლებასთან დიალოგის ისეთ ფორმატებში, როგორიცაა: სოციალური პარტნიორობის სამმხრივი კომისია; შრომის ბაზრის საინფორმაციო სისტემის გამართული ფუნქციონირების უწყებათაშორისი საკოორდინაციო ჯგუფი; ასოცირების ხელშეკრულების, ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების ფარგლებში შექმნილი ადგილობრივ მრჩეველთა ჯგუფი; განათლების სამინისტროს დაქვემდებარებაში არსებული პროფესიული და უმაღლესი განათლების საბჭოები.

გაერთიანების ანალიტიკური სამსახური 2016-2017 წლებში ახორციელებდა დასაქმების ისეთი უმსხვილესი პროგრამის მონიტორინგს, როგორიცაა „სამუშაოს მაძიებელთა მომზადება-გადამზადებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების პროგრმა“. აღნიშნული კვლევა საზოგადოებასა და სამინისტროს წარედგინა შესაბამის რეკომენდაციებთან ერთად, რომელთა ნაწილიც შემდგომ გათვალისწინებულ იქნა მომდევნო წლების პროგრამებში.

მიმდინარე წელს ანალიტიკური სამსახური ახორციელებს შემდეგ კვლევებს: „სერვისის, ტექსტილის და ვაჭრობის სექტორში შრომის კოდექსის პრაქტიკაში დანერგვა“; „მიგრანტთა შრომითი უფლებები აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებში“; „გენდერული სხვაობა ხელფასებში და სხვაობის შეფასების მეთოდოლოგია“.

საქსტატის მიხედვით 2018 წლის უმუშევრობის დონე – 12,7%-ია. რაც წინა წლის მაჩვენებელზე 1,2%-ით ნაკლებია. უმუშევრობის დონის ეს შემცირება რეალურად სამუშაო ძალის შემცირებით იყო გამოწვეული. სამუშაო ძალა 64,3-დან 63,6%-მდე შემცირდა. 0,7%-ით შემცირდა დასაქმების დონეც 56,5%-დან 55,8%-მდე. უმუშევრობის დონე გამოითვლება სამუშაო ძალაში, ანუ ეკონომიკურად აქტიურ მოსახლეობაში იმ დაუსაქმებელი მოსახლეობის წილით, რომელიც ეძებს სამსახურს. სამუშაო ძალა კი შედგება დასაქმებულებისგან და უმუშევრებისგან. შესაბამისად, თუ სამუშაო ძალა მცირდება უცვლელი დასაქმებულთა რაოდენობის პირობებში, ეს აისახება უმუშევრობის დონის შემცირებაში. მაგრამ ეს არ ნიშნავს დასაქმების ზრდას![2].

დადებითი მოვლენაა ის, რომ დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობამ 2018 წელს პირველად გადააჭარბა თვითდასაქმებულთა რაოდენობას. დაქირავებით დასაქმებულია 860 ათასი (წინა წელს 824 ათასი), ხოლო თვითდასაქმებული 833 ათასი (წინა წელს 881 ათასი). თუმცა დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობა უფრო ნაკლებად გაიზარდა ვიდრე თვითდასაქმებულთა რაოდენობა შემცირდა, რაც ნიშნავს იმას, რომ შემცირდა დასაქმების დონეც.

დასაქმების დონესთან ერთად შემცირდა ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის (სამუშაო ძალა) რაოდენობა 1 983 100-დან 1 939 900-მდე, რამაც რეალურად გამოიწვია უმუშევრობის 276 ათასიდან 245 ათასამდე შემცირება. უნდა აღინიშნოს, რომ დასაქმებისა და უმუშევრობის გამოთვლის მეთოდოლოგიიდან გამომდინარე ეს ორი მაჩვენებელი შესაძლებელია ერთდროულად მცირდებოდეს ან იზრდებოდეს. სწორედ ასეთ შემთხვევას აქვს ადგილი – შემცირდა უმუშევრობის დონე, მაგრამ მასთან ერთად შემცირდა დასაქმების დონეც.

თვითდასაქმებულთა რაოდენობის კლება ნაკლებ მნიშვნელოვანია მეთოდოლოგიის ნაკლოვანების გამო. უფრო მნიშვნელოვანი დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობის ზრდაა, ამიტომ 2018 წელს დასაქმებისა და უმუშევრობის დონის ცვლილება შეიძლება დადებითად შეფასდეს.

აღსანიშნავია, რომ თვითდასაქმებულთა აღრიცხვის ახალი მეთოდოლოგია ძალაში ჯერ არ შესულა. ახალი მეთოდოლოგიის მიხედვით ის ადამიანები, რომლებიც საკუთარ მამულში, უმთავრესად საკუთარივე მოხმარების მიზნით აწარმოებენ სოფლის მეურნეობის პროდუქციას, აღარ ჩაითვლებიან დასაქმებულად. ეს მეთოდოლოგია ძალაში შევა 2020 წელს. პროფესიული კავშირების გაერთიანება მიიჩნევს, რომ უმუშევრობის დონე ოფიციალურ მაჩვენებელზე ბევრად მაღალია და 20-22%-ის ფარგლებშია. უმუშევრობის ეს დონე დასტურდება მოსახლეობის გამოკითხვით, როდესაც ისინი სუბიექტურად აფასებდნენ იყვნენ თუ არა დასაქმებულნი. ახალი მეთოდოლოგიის დანერგვა სტატისტიკას რეალობასთან დააახლოვებს, რაც ნიშნავს იმას, რომ უმუშევრობის სტატისტიკა გარკვეულწილად გაიზრდება.[3]

უმუშევრობისა და დასაქმების სტატისტიკის წარმოების დახვეწა წინ გადადგმული ნაბიჯია, თუმცა ამ სტატისტიკაზე დაყრდნობით ხელისუფლებამ უნდა აწარმოოს შრომის ბაზრის აქტიური პოლიტიკა, რომელიც უმუშევრობის შემცირებისკენ იქნება მიმართული.

20% ან თუნდაც 12,7%-იანი უმუშევრობის დონე ძალიან მაღალი მაჩვენებელია. სახელმწიფომ უნდა გაზარდოს დასაქმების პროგრამების დაფინანსება. დასაქმების პოლიტიკაზე წლიურად, ჯამში 4 მილიონი ლარი იხარჯება, რაც 245 ათასი უმუშევრიდან მხოლოდ 3 ათასის გადასამზადებლადაა საკმარისი. გარდა უმუშევრებისა, გადამზადებას საჭიროებს სოფლად თვითდასაქმებული მოსახლეობა, რომელთა საშუალო შემოსავალი თვეში 200-300 ლარია და რომლებსაც ხშირად განსხვავებული პროფესია აქვთ, მაგრამ იმის გამო, რომ ვერ შოულობენ სამსახურს, იძულებულნი არიან დაკავდნენ საკუთარი მეურნეობით. დასაქმება უნდა იყოს ღირსეული, რაც თავის მხრივ ღირსეულ ანაზღაურებასაც გულისხმობს.

სახელმწიფოს პოლიტიკა უნდა იყოს მიმართული როგორც ახალი სამუშაო ადგილების შექმნისკენ, ისე სტრუქტურული უმუშევრობის აღმოფხვრისკენ და არსებული სამუშაო ადგილების უფრო მაღალანაზღაურებადი და ტექნოლოგიურად განვითარებული სამუშაო აადგილებით ჩანაცვლებისკენ.

საქართველოს მთავრობა მიმართულია ინვესტიციების მოზიდვისკენ შრომაინტენსიურ სფეროებში, სადაც ყველაზე ნაკლებკვალიფიციური მუშახელია დასაქმებული და ანაზღაურებაც შესაბამისად დაბალია. ეკონომიკის სამინისტრო ინვესტიციების მოზიდვას დაბალი ხელფასებითა და ნაკლებად რეგულირებული შრომის ბაზრის პროპაგანდით ცდილობს.

სტრუქტურული უმუშევრობის შემცირებას შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრო ცდილობს ისეთი პროგრამებით როგორიცაა „სამუშაოს მაძიებელთა პროფესიული მომზადება გადამზადებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების პროგრამა“ და „ხელფასის სუბსიდირების პროგრამა“. თუმცა დასაქმების პოლიტიკაზე ქვეყნის ბიუჯეტიდან გამოყოფილი 4 მილიონი ლარით ამ პროგრამებმა შეუძლებელია რაიმე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს უმუშევრობის დონეზე. ამასთან უცნობია რეალურად რამდენ პროცენტს შეადგენს სტრუქტურული უმუშევრობა.

ეკონომიკური განვითარებისა და ინვესტიციების მოზიდვის პარალელურად, დასაქმების პოლიტიკის დახვეწით სახელმწიფოს შეუძლია შეამციროს სტრუქტურული და ფრიქციული უმუშევრობა. ამასთან დასაქმების ზრდა შესაძლებელია ზეგანაკვეთური სამუშაოს შემცირებითა და კონტროლით. საჭიროა მოხდეს დასაქმების მოქნილი რეჟიმების ხელშეწყობა. როგორიცაა მაგალითად არასრული სამუშაო გრაფიკი; დისტანციურად მუშაობა. შრომის ბაზარი უნდა გახდეს უფრო მოქნილი და სამუშაო ძალის მიწოდება იყოს მოთხოვნის შესაბამისი.

ევროკავშირში დასაქმების პოლიტიკა ხორციელდება შემდეგი მიმართულებებით:
სკოლიდან სამუშაოზე გადასვლის გამარტივება; სამსახურის პოვნის გაადვილება;
სოციალური უსაფრთხოების სისტემების მოდერნიზება; სიღარიბის შემცირება;
შეზღუდული შესაძლებლობის პირების დაცვა; შრომის ბაზარზე უთანასწორობის შემცირება;
ეკონომიკური კონკურენტუნარიანობის წახალისება; ახალგაზრდების დახმარება დასაქმებაში.

შრომის ბაზარზე მოთხოვნადი უნარ-ჩვევების სწრაფი ცვლილების გამო ევროკავშირმა წამოაყენა ინიციატივები რომლებიც უკავშირდება: საჭირო უნარ-ჩვევების განვითარებას; მოთხოვნადი უნარ-ჩვევების მიწოდების მართვას, რათა არ წარმოიშვას მიწოდებასა და მოთხოვნას შორის შეუსაბამობა.

შრომის ბაზრის ეროვნული სტრატეგია

სოციალური პარტნიორობის სამმხრივი კომისიის სამუშაო ჯგუფის ფარგლებში მიმდინარე წელს განხილული იქნა შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის ეროვნული სტრატეგიისა და მისი განხორციელების 2019-2023 წლების სამოქმედო გეგმა. აღნიშნული გეგმა დასამტკიცებლად უნდა გავიდეს მთავრობის სხდომაზე.

ეს დოკუმენტი წარმოაჩენს სახელმწიფოს ხედვას შრომის ბაზრის და დასაქმების პოლიტიკასთან დაკავშირებით. იგი ეხება შრომის ბაზრის, როგორც აქტიურ, ისე პასიურ პოლიტიკას.

შრომის ბაზრის პასიური პოლიტიკა ახლოს დგას სოციალურ პოლიტიკასთან, თუმცა მისი ძირითადი განმასხვავებელი ნიშანია ის, რომ იგი ეხება სამუშაო ძალაში შემავალ ადამიანებს – დასაქმებულებს, ან უმუშევრებს. ხოლო ის პოლიტიკა, რომელიც სამუშაო ძალის გარეთ მყოფ პირებს ეხება, ცალსახად სოციალური პოლიტიკაა და არ უნდა ხვდებოდეს შრომის ბაზრის სტრატეგიაში.

სამმხრივი კომისიის სამუშაო ჯგუფში სტრატეგიის განხილვამდე, ამ სტრატეგიაში საუბარი იყო სოციალური დაცვის ისეთ მექანიზმზე, როგორიცაა პენსია. ამასთან საუბარი იყო უკვე განხორციელებულ რეფორმაზე და ამ ჩანაწერს არ ჰქონდა კავშირი 2019-2023 წლების პოლიტიკასთან. ამიტომ პროფკავშირების რეკომენდაციით მსგავსი ჩანაწერი სტრატეგიიდან ამოღებულ იქნა. ისევე, როგორც სხვა ჩანაწერები წარსულში განხორციელებულ რეფორმებთან დაკავშირებით. სანაცვლოდ კი სტრატეგიაში შევიდა შრომის ბაზრის პასიური პოლიტიკის ისეთი ინსტრუმენტების განხილვა, როგორიცაა მინიმალური ხელფასი და უმუშევრობის შემწეობა.

დასაქმების აქტიური პოლიტიკა

პროფესიული მომზადება-გადამზადების პროგრამამ, გასულ წელს სრულად აითვისა გამოყოფილი ბიუჯეტი (2 090 000) და გადაამზადა 3000-მდე ადამიანი. პროგრამა, ჩატარდა 2 ნაკადად. მეორე ნაკადში ფულადი რესურსის არარსებობის გამო 2500-ის ნაცვლად მხოლოდ 500 სამუშაოს მაძიებელი მონაწილეობდა. შესაბამისად ბაზარზე არსებობს მოთხოვნა მსგავსი პროგრამებისადმი, მაგრამ სახელმწიფო, მწირი დაფინანსების გამო, ამ სერვისს ვერ აწვდის მოსახლეობას.

გარდა ამისა საჭიროა შრომის ბაზარზე არსებული მოთხოვნის რეგულარული შესწავლა და მომზადება/გადამზადების პროგრამის მორგება პროფესიულ განათლებაზე არსებულ მოთხოვნაზე.

სამწუხაროდ დღეს ქვეყანაში უმუშევრობის სახეების (სტრუქტურული, ფრიქციული და ა.შ.) შესახებ არ ტარდება კველვა, შესაბამისად არ არსებობს სტატისტიკა, რაც სახელმწიფოს ცალკეულ მიმართულებებზე მიზანმიმართული პოლიტიკის გატარების საშუალებას მისცემდა.

ქვეყნის მასშტაბით სოფლის მეურნეობაში მწარმოებლურობა ყველაზე დაბალია (დასაქმებულთა 43% რომელიც ჩართულია ამ სექტორში ქმნის მშპ-ის მხოლოდ 8%-ს).

ამჟამად სახელმწიფო ახორციელებს ისეთ პროექტებს, როგორიცაა: აგროწარმოების სახელმწიფო პროგრამა; შეღავათიანი აგროკრედიტი; გადამამუშავებელი და შემნახველი საწარმოების თანადაფინანსების პროექტი; აგროდაზღვევა და სხვ. თუმცა ამ პროგრამების დაფარვის არეალი შეზღუდულია. სოფლის მეურნეობაში მწარმოებლურობის გასაზრდელად საჭიროა იქ დასაქმებულთა გადამზადება, საჭიროა მეტი ინვესტიციის განხორციელება განათლებაში. უნდა შეიქმნას ახალი პროგრამები, რომლებიც გადაამზადებს არა მხოლოდ სამუშაოს მაძიებლებს (უმუშევრებს), არამედ თვითდასაქმებულებსაც, მათ შორის სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულებს. მწარმოებლურობის ზრდა ხელს შეუწყობს დასაქმებულთა შემოსავლების ზრდას და იმ უთანასწორობას შეამცირებს, რომელიც დაქირავებით დასაქმებულებისა და თვითდასაქმებულების შემოსავლებს შორისაა (თვითდასაქმებულების შემოსავლები 5-ჯერ ჩამორჩება დაქირავებით დასაქმებულთა შემოსავლებს).

თუმცა, სოფლის მეურნეობაში პროდუქტიულობის ზრდა, როგორც ჩანს არ არის ხელისუფლების პრიორიტეტი. სტრატეგიაში ნათქვამია – „სოფლის მეურნეობის სფეროს რესტრუქტურირება, ტექნოლოგიებისა და კაპიტალის ფორმირების ზრდა ხელს შეუწყობს სოფლის მეურნეობის დარგში დასაქმებულთა გადადინებას სხვა, უფრო მაღალპროდუქტიულ სექტორებში.“

ეს ჩანაწერი სოფლის მეურნეობის სექტორიდან დასაქმებულების გამოდევნას უფრო ჰგავს. „გადადინება“ მოხდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ პარალელურად სხვა სექტორებში შეიქმნება სამუშაო ადგილები.

ეროვნულ სამოქმედო გეგმაში შეტანილია პროგრამის დაფინანსების ზრდა, თუმცა არასაკმარისი ოდენობით. პროგრამების, რომელიც მოიცავს პროფესიული მომზადება-გადამზადებისა და კვალიფიკაციის ამაღლების და ასევე ხელფასის სუბსიდირების პროგრამას, ბიუჯეტის ზრდა გათვალისწინებულია 950 000 ლარით, ხოლო შესრულების ვადად განსაზღვრულია 2023 წელი. 5 წლის განმავლობაში ასეთი მცირე ზრდა ხელშესახებ ეფექტს არ იქონიებს.

რაც შეეხება დასაქმების ხელშეწყობის სერვისებს აქ გათვალისწინებული ბიუჯეტის 30%-იანი ზრდა.

მეორე არანაკლებ მნიშვნელოვანი დასაქმების ხელშემწყობი პროგრამაა ხელფასის სუბსიდირების პროგრამა. ამ პროგრამისთვისაც საჭიროა დაფინანსების ზრდა და გაფართოება. ამჟამად იგი ხელფასის სუბსიდირებას უწევს მხოლოდ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს და ახალგაზრდებს. უფრო ეფექტური იქნება თუ ხელფასის სუბსიდირება მოხდება მათთვის ვისაც დაბალი ხელფასი აქვთ. 25 ათას ადამიანს 100 ლარზე დაბალი ხელფასი აქვს, მინიმალური ხელფასის არარსებობის პირობებში სწორედ ასეთ დასაქმებულებს უნდა უფინანსებდეს სახელმწიფო ხელფასს. სტრატეგიის მიხედვით მომდევნო 5 წელიწადში პროგრამას ემატება მხოლოდ საგანმანათლებლო საჭიროებების მქონე პირთა მონაწილეობა.

მნიშვნელოვანია მიღწეული ჩანაწერი, რომლის მიხედვითაც პროფკავშირების წინადადება, რომ ამ პროგრამამ დაასუბსიდიროს დაბალანაზღაურებადი მოქალაქეების ხელფასი, განიხილება სოციალური დიალოგის ფარგლებში.

„სოციალური დიალოგის ფარგლებში განიხილება უმუშევრობის შემწეობის, მინიმალური ხელფასისა და დაბალანაზღაურებადი დასაქმებულებისთვის ხელფასის სუბსიდირების ეკონომიკური მიზანშეწონილობა და დაიგეგმება შესაბამისი აქტივობები.“

აქვე აღსანიშნავია, რომ მომზადება-გადამზადების პროგრამა და ხელფასის სუბსიდირების პროგრამა ერთი და იმავე ბიუჯეტით ფინანსდება. რაც ნიშნავს იმას, რომ თუ ერთი პროგრამა ამოწურავს ბიუჯეტს, მეორე პროგრამა დაფინანსების გარეშე რჩება. იმისათვის, რომ სუბსიდირების პროგრამას ჰქონდეს ხელშესახები შედეგები, საჭიროა ამ პროგრამის ბიუჯეტის ცალკე გამოყოფა და მისი გაფართოება.

სტრატეგიის მიხედვით მომდევნო წლებში განსახილველ საკითხებს პროფკავშირების ინიციატივით, სხვა კონვენციებთან ერთად, დაემატა შსო-ს 131-ე კონვენციის – „მინიმალური ხელფასის განსაზღვრის შესახებ“ რატიფიკაციის მიზანშეწონილობის განხილვა.

„შრომის სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის დაგეგმვისა და მართვის მიზნით, დასაქმების, შრომის უსაფრთხოების, შრომის უფლებებისა და შრომითი მიგრაციის სფეროში კანონმდებლობა მეტად დაუახლოვდება ევროკავშირის კანონმდებლობასა და ასოცირების ხელშეკრულებით განსაზღვრულ დირექტივებს. დაინერგება საერთაშორისო ინსტრუმენტები და სტანდარტები. შეფასდება შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის N81, N102, N129, N131, N155, N156, N176, N183 კონვენციები და განიხილება მათი რატიფიცირების მიზანშეწონილობის საკითხი.“

რაც შეეხება სტაჟირების პროგრამას, რომელიც პროფესიული მომზადება გადამზადებისა და სუბსიდირების პროგრამების პარალელურად ხორციელდება, საჭიროებს უფრო აქტიურ თანამშრომლობას დამსაქმებლებთან, რათა გაიზარდოს იმ სამუშაოს მაძიებელთა რაოდენობა, რომლების კავალიფიკაციას აიმაღლებენ სამუშაო გარემოში. 2018 წლის მონაცემებით სტაჟირება გაიარა მხოლოდ 188 ადამიანმა.

სტატისტიკით, რომელიც დასაქმების დეპარტამენტს აქვს, ყოველ წელს იზრდება დასაქმების პროგრამებითა და ფორუმების გზით დასაქმებულთა რაოდენობა, თუმცა იქიდან გამომდინარე, რომ დეპარტამენტის ბიუჯეტი უკვე ბოლომდეა ათვისებული და ფაქტიურად აღარ იზრდება შედეგების შემდგომი გაუმჯობესება რთულდება. ქვეყნის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი, ნომერ პირველ პრობლემად უმუშევრობას ასახელებს. ამ პირობებში კი დასაქმების პოლიტიკაზე ქვეყნის ბიუჯეტის მხოლოდ 0,03%-ის ხარჯვა სახელმწიფოს არასწორ პოლიტიკაზე მიუთითებს.

შრომის უსაფრთხოება:

შრომის ბაზრის სტრატეგიის მნიშვნელოვანი ნაწილია შრომის უსაფრთხოება. დასაქმების დონეზე გავლენას ახდენს, როგორც ზოგადი ეკონომიკური მდგომარეობა, ისე შრომის უსაფრთხოებისა და შრომის უფლებების (მაგ.: ზეგანაკვეთური სამუშაო) დაცვა. ზეგანაკვეთურად ნამუშევარი საათების (რაც გარდა იმისა, რომ შრომითი უფლებაა, კავშირშია შრომის უსაფრთხოებასთან), შეზღუდვა პირდაპირ უკავშირდება დასაქმების დონეს. დასაქმებულთა რაოდენობა მცირდება, მაშინ, როცა ერთ დასაქმებულს ზეგანაკვეთურად მუშაობის შედეგად უწევს ერთზე მეტი დასაქმებულის ვალდებულებების შესრულება. ამასთან რეგულარულად ზეგანაკვეთურად მუშაობა ზრდის უბედური შემთხვევების რისკს.

ეროვნული სტრატეგიის მიხედვით – „ინსპექტორები დაიყოფიან შრომის კანონმდებლობისა და შრომის უსაფრთხოების მიმართულებებით, ხოლო შრომის უსაფრთხოების მიმართულება თავის მხრივ დაიყოფა ინსპექტორთა სექტორული ჯგუფების მიხედვით.“ სტრატეგიაში აღნიშნულია, რომ შრომის უსაფრთხოების შესახებ კანონი მოვა შსო-ს კონვენციასთან შესაბამისობაში. თუმცა, არ არის დაკონკრეტებული რა გზით მოხდება ეს. სამოქმედო გეგმაში უნდა იყოს დეტალურად გაწერილი, კონვენციის რომელი ნაწილის იმპლემენტაცია რომელ წელს მოხდება, მათ შორის როდის მოხდება შრომის ინსპექციის უფლებამოსილების გავრცელება შრომის კოდექსით გათვალისწინებულ შრომით უფლებებზე.

პროფკავშირების ინიციატივით სტრატეგიას დაემატა ჩანაწერი შრომის ინსპექციის მანდატის გავრცელების შესახებ შრომის უფლებებზე: „შრომითი უფლებების თვალსაზრისით ინსპექციის ზედამხედველობის სფეროში მოექცევა სამუშაო ადგილზე დისკრიმინაციის აღმოფხვრის, არალეგალური შრომითი მიგრაციის, იძულებითი შრომისა და შრომითი ექსპლუატაციისა და შრომის კოდექსის სხვა მოთხოვნები. შრომის პირობების ინსპექციის მანდატი გაფართოვდება შრომის უფლებების და კანონმდებლობის აღსრულების ნაწილში.“

მთავრობა, როგორც ჩანს გეგმავს შრომის უფლებებზე ინსპექტირების ნაწილ-ნაწილ შემოღებას. მათ შორის პრიორიტეტს ანიჭებს: დისკრიმინაციის აღმოფხვრას; არალეგალურ შრომით მიგრაციას; იძულებითი შრომისა და შრომითი ექსპლუატაციის აღმოფხვრას. თუმცა ასოცირების ხელშეკრულების XXX თავის 14 დანართის კანონმდებლობაში სრულად ასახვის ბოლო ვადად განსაზღვრავს 2023 წელს. ეს ვადაა, მითითიებული სამოქმედო გეგმით გათვალისწინებულ ყველა საკითხზე. პროფკავშირების ამოცანა უნდა იყოს ამ ვადის მაქსიმალურად გადმოწევა.

სტრატეგიაში გაჩნდა შრომის ინსპექციის ცალკე სუბიექტად გარდაქმნის შესახებ ჩანაწერი: „საქართველოს მთავრობა მიზნად ისახავს არსებული მექანიზმის გაძლიერებას და შრომის ინსპექციის ინსტიტუციონალიზაციას, რაც გულისხმობს არსებული ინსტიტუტის დამოუკიდებელ ორგანოდ გარდაქმნას. შეიქმნება დამოუკიდებელი საჯარო სამართლის იურიდიული პირი, რომელიც პასუხისმგებელი იქნება განახორციელოს ზედამხედველობა საქართველოს შრომის კანონმდებლობით გარანტირებული უფლებების დაცვაზე.“

პროფკავშირების გაერთიანება შრომის ინსპექციის დამოუკიდებელ ინსტიტუციად ჩამოყალიბებას უკვე წლებია ითხოვს.

სოციალური დიალოგი:

სოციალური დიალოგი საქართველოში განსაკუთრებით მცირე მასშტაბისაა, რაც თავის მხრივ აისახება დასაქმებულთა შრომითი და სოციალური დაცვის მცირე მასშტაბებზე.

სამმხრივი დიალოგი მეტ-ნაკლები მოცულობით მიმდინარეობს ეროვნულ დონეზე, სოციალური პარტნიორობის სამმხრივი კომისიის გზით, თუმცა არც ეს კომისიაა ეფექტური მისი შეხვედრების საკმაოდ იშვიათი ხასიათიდან გამომდინარე. ამასთან გადაწყვეტილების მისაღებად საჭიროა ყველა მხარის კონსენსუსი, რაც ართულებს პროცესს.

ხელისუფლების ბოლო მოქმედებებიდან ჩანს, რომ შრომის ბაზრის პოლიტიკის ფარგლებში, შედარებით მტკივნეული გადაწყვეტილებების მიღებისთვის იგი პასუხისმგებლობის გადაკისრებას ცდილობს სხვა სოციალურ პარტნიორებზე – დამსაქმებლებისა და დასაქმებულების წარმომადგენლებზე. მათი პოზიცია შეიძლება ასე ჩამოვაყალიბოთ: თუ დამსაქმებლები და დასაქმებულები შეთანხმდებიან ხელისუფლება მიიღებს შესაბამის გადაწყვეტილებას. ერთ-ერთი ასეთი საკითხია მინიმალური ხელფასი, რომელიც ბიუჯეტს ფაქტიურად არ აწვება ტვირთად და მისი შემოღების წინაპირობა მხოლოდ დამსაქმებელთა თანხმობაა. დამსაქმებელთა თანხმობის მიღწევა კი ისეთ პირობებში, როდესაც მათ აქვთ მოლაპარაკების პროცესში ბევრად დიდი ძალაუფლება, მთავრობის ჩარევის გარეშე ფაქტიურად წარმოუდგენელია.

სოციალური პარტნიორობა თითქმის არ ხორციელდება სექტორულ და ადგილობრივ დონეზე. სამმხრივი კომისიის საპილოტე პროგრამა მიმდინარეობს მხოლოდ აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში. ადგილობრივ დონეზე სამმხრივი კოოპერაცია არ არსებობს.

დაბალ დონეზეა ასევე ორმხრივი მოლაპარაკებებიც. ერთადერთი სექტორული კოლექტიური ხელშეკრულება დადებულია საქართველოს პედაგოგთა და მეცნიერთა თავისუფალ პროფკავშირსა და საქართველოს განათლების სამინისტროს შორის. შესაბამისად კოლექტიური ხელშეკრულებების 95%-ზე მეტი მოდის საგანმანათლებლო დაწესბულებებზე.

ხშირად მიღწეული კოლექტიური ხელშეკრულების შესრულებაც კი პრობლემას წარმოადგენს. კიდევ უფრო პრობლემურია მედიაციის შედეგად მიღწეული შეთანხმების შესრულება. შრომის ინსპექცია არის ის ინსტიტუტი, რომელსაც უნდა გააჩნდეს ასეთი ხელშეკრულებების შემოწმების და სანქცირების უფლება.

შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის ეროვნული სტრატეგიაში საუბარია სოციალური პარტნიორობის გაძლიერებაზე. „გაძლიერდება სოციალური პარტნიორობის სამმხრივი კომისია როგორც ეროვნულ, ისე რეგიონულ დონეზე და გაიზრდება სოციალური დიალოგის ხარისხი, რაც სამმხრივი კომისიის მიერ მნიშვნელოვან საკითხებზე მიღებულ გადაწყვეტილებებში ან/და მიღებული გადაწყვეტილებების ეფექტურად აღსრულებაში გამოიხატება. გაიზრდება ეროვნული პროფესიული საბჭოსა და დარგობრივი საბჭოების შესაძლებლობები. ხელი შეეწყობა სოციალურ პარტნიორებს შორის სისტემატურ კომუნიკაციას, მათ შორის დასაქმების საკითხებზე. რეგიონებში შრომის ბაზრის სპეციფიკიდან გამომდინარე განვითარდება რეგიონული სოციალური დიალოგი. განხორციელდება არსებული დარგობრივი საბჭოების რეფორმა, მათი მანდატის გაფართოება და შესაძლებლობების გაძლიერება, რათა სექტორის დონეზე ეფექტურად შეძლონ დასაქმებისათვის საჭირო უნარების იდენტიფცირება შრომის ბაზრის მოთხოვნების გათვალისწინებით. რეგიონულ დონეზე მოხდება სამმხრივი კომისიისა და დარგობრივი საბჭოების პილოტირება.

საწარმოების დონეზე სოციალური დიალოგის ხელშეწყობის მიზნით აქცენტი გაკეთდება დამქირავებლების მხრიდან კოლექტიური ხელშეკრულებებისა და დაქირავებულების ინტერესების დაცვაზე, საჭიროების შემთხვევაში შესაბამისი საკანონმდებლო ცვლილებების ინიცირებაზე. მოეწყობა ცნობიერების ამაღლების ღონისძიებები და მოხდება მოსახლეობის ინფორმირება შრომითი უფლებების შესახებ.“

არსებული ჩანაწერი შეიძლება დადებით მოლოდინს აჩენდეს, თუმცა მისი განხორციელება მოითხოვს ყველა მხარის აქტიურ ჩართულობას. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი კი ამ პროცესში სახელმწიფოს მიერ ინიციატივის აღებაა. საჭიროა სახელმწიფომ თავად წაახალისოს კოლექტიური მოლაპარაკებები. იმ პირობებში კი, როცა სახელმწიფო ჯერ კიდევ, არ აკონტროლებს შრომითი უფლებების დაცვას, წარმოუდგენელია ბიზნესი დაჯდეს მოლაპარაკების მაგიდასთან, რადგან ამისთვის მეორე მხარეს ფაქტიურად არ აქვს არავითარი ბერკეტი.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეს საკითხი არ არის უფრო ფართოდ გაშილილი სამოქმედო გეგმაში, რომელიც შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის ეროვნული სტრატეგიას ახლავს. არ არის განმარტებული, თუ რა გზით აპირებს ხელისუფლება წაახალისოს სოციალური დიალოგი სექტორულ და ადგილობრივ დონეზე. სამოქმედო გეგმა არ მოიცავს კონკრეტულ გეგმებს, იგი თავად სტრატეგიაზე მცირე მოცულობისაა და ეხება მხოლოდ შესრულების ვადებს. ამასთან ვადები რომელიც გეგმაშია გაწერილი, უმეტესად ემთხვევა სტრატეგიის განხორციელების ბოლო ვადას, 2023 წელს.

დასაქმების პრობლემები გენდერულ ჭრილში

ქვეყანაში, სქესის ნიშნით, მნიშვნელოვან პრობლემას წარმოადგენს როგორც ხელფასებს შორის სხვაობა, ისე ეკონომიკური აქტიურობა.

2006-2018 წწ. მამაკაცების აქტიურობის დონე ქალებისას საშუალოდ 20%-ით აღემატებოდა. ეს შეიძლება გამოწვეული იყოს სწორედ იმით, რომ ქალების ხელფასები მამაკაცების ხელფასებთან შედარებით დაბალია. ქალებს დაბალი ხელფასების გამო მუშაობის ნაკლები მოტივაცია აქვთ. ხშირად, როდესაც საქმე საოჯახო საქმეებს და ბავშვის მოვლას ეხება, ოჯახისთვის უფრო ხელსაყრელია თუ მამაკაცი, რომლის ხელფასიც უფრო მაღალია, გააგრძელებს მუშაობას, ხოლო ქალი მიხედავს საოჯახო საქმეებს(რადგან ქალების ხელფსები ბევრად დაბალია). ამის გამო მრავალი ქალი რჩება უმუშევარი და ეთიშება სამუშაო ძალას.[4]

ეკონომიკური აქტიურობა სქესობრივ ჭრილში

იმ ქალებისთვის, რომლებიც ბავშვს უვლიან, ფაქტიურად შეუძლებელია ნახევარ განაკვეთიანი სამუშაოს პოვნა. სრულ განაკვეთზე მუშაობისას კი, თუკი მათ ხშირად უწევთ სამსახურიდან გათავისუფლება ამ მიზეზით, მათ უხდიან ნაკლებ ხელფასს.

საოჯახო საქმეებისა და ბავშვის მოვლის გამო, ქალები სამუშაო ძალაში ნაკლებ დროს ატარებენ, შესაბამისად ნაკლები დრო აქვთ სამუშაო უნარების გასავითარებლად და გამოცდილების მისაღებად. გამოცდილება კი სამუშაოს საპოვნელად, მაღალი უმუშევრობის და შესაბამისად მაღალი კონკურენციის პირობებში, უმნიშვნელოანესი ფაქტორია. ნაკლები გამოცდილების ქონის გამო, ქალების ანაზღაურებაც ნაკლებია მამაკაცებთან შედარებით.

ქალების დაბალ აქტიურობაზე გავლენას ახდენს ასევე ქვეყანაში გაბატონებული წარმოდგენები. მოსახლეობის დიდი ნაწილი თვლის, რომ ოჯახში მამაკაცმა უნდა იმუშაოს, ხოლო ქალი უნდა ეწეოდეს საოჯახო საქმიანობას და ზრდიდეს შვილებს.

ხშირად დამსაქმებელი თვლის, რომ ქალებს, რომელთაც შვილები ჰყავთ, სურთ ნაკლებად დატვირთული გრაფიკი, რის გამოც, მათი დატვირთვა და ანაზღაურებაც შედარებით ნაკლებია. ამასთან მიიჩნევა, რომ ქალები უფრო იშვიათად ითხოვენ ხელფასის ზრდას, რადგან არ სურთ ხელმძღვანელობასთან ურთიერთობის გაფუჭება.

უკანასკნელი გამოკითხვით დასტურდება, რომ ამჟამად უმუშევარი ქალები მამაკაცებთან (823ლ.) შედარებით, მზად არიან იმუშაონ უფრო დაბალ ანაზღაურებაზე (საშალოდ 643ლ.).[5]

ისევე, როგორც სამუშაო ძალის მაჩვენებელი, დასაქმების დონეც მამაკაცებში აღემატება დასაქმების დონეს ქალებში.

დასაქმების დონე სქესობრივ ჭრილში (%)

უმუშევრობის დონე, 2006-2018 წლებში, ქალებისა და კაცებისათვის, მსგავსი ტენდენციით ხასიათდებოდა. თუმცა მამაკაცებში უმუშევრობის დონე ყოველთვის აღემატებოდა უმუშევრობის დონეს ქალებში. იმ სამუშაოებზე, რომელსაც ძირითადად მამაკაცები ასრულებენ მეტია კონკურენცია. რაც უნდა ამცირებდეს ამ სფეროებში ხელფასებს. თუმცა კონკურენცია მამაკაცებს უბიძგებს უფრო მეტად იზრუნონ საკუთარი უნარების განვითარებაზე.

ის მამაკაცები, რომელთაც ანაზღაურებაზე მაღალი მოთხოვნა აქვთ, რჩებიან უმუშევრები. ხოლო ქალები, როგორც წესი თანხმდებიან უფრო დაბალ ანაზღაურებას და შესაბამისად ქალებში უმუშევრობის დონე დაბალია.

უმუშევრობის დონე სქესობრივ ჭრილში (%)

უმუშევრობის დონე (ქვეყნის საშუალო)

აღსანიშნავია, რომ უმუშევრობის მრუდი ქალებისათვის უფრო ელასტიურობით ხასიათდება. ამის ნათელი მაგალითია 2008 წლის ეკონომიკური კრიზისი, როდესაც მნიშვნელოვნად გაიზარდა უმუშევრობის საერთო დონე. გრაფიკზე ჩანს, რომ ქალების უმუშევრობის დონე 2008 წელს ბევრად უფრო მეტად გაიზარდა და ფაქტიურად გაუტოლდა მამაკაცებში უმუშევრობის დონეს, რაც ნიშნავს იმას, რომ კრიზისულ სიტუაციებში სამუშაოს პირველ რიგში კარგავენ ქალები.

2017 წელს ქალებისა და მამაკაცების უმუშევრობის მრუდი საპირისპირო მიმართლებით მოძრაობდა. ქალებში უმუშევრობა გაიზარდა 10,9-დან 12,7%-მდე, ხოლო მამაკაცებში უმუშევრობა შემცირდა 16,6%-დან 15,0%-მდე.

იქიდან გამომდინარე, რომ ქალთა ეკონომიკური აქტიურობა 18 %-ით ჩამორჩება აქტიურობას კაცებში, სახელმწიფომ უნდა გადადგას ნაბიჯები ქალთა წასახალისებლად. საჭიროა ჩატარდეს ცნობიერების ამაღლების კამპანიები ქვეყანაში არსებული წარმოდგენების აღმოსაფხვრელად, ასევე მნიშვნელოვანი გამოვლინდეს ხელფასებს შორის სხვაობის მიზეზები და გენდერული კუთხით დისკრიმინაციის შემთხვევაში არსებობდეს სანქცია, რაც შესაბამისად გაზრდიდა ქალთა ანაზღაურებას და წაახალისებდა მათ ეკონომიკურ აქტიურობას.

პრობლემები ახალგაზრდების დასაქმებაში

უმუშევრობის დონე განსაკუთრებით მაღალია ახალგაზრდებში. 20-29 ასაკობრივ კატეგრიაში უმუშევრობის დონე 24%-ია. ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მაღალია 20-24 წლის ასაკში და 29,6%-ს შეადგენს (გრაფიკი.). ხშირად საზოგადოებაში არასწორი წარმოდგენაა იმასთან დაკავშირებით, რომ ქვეყანაში დასაქმება ყველაზე რთული ასაკოვანი მოსახლეობისთვისაა, რეალურად ყველაზე მაღალი უმუშევრობის დონე ახალგაზრდებში ფიქსირდება. ეს ხდება მიუხედავად იმისა, რომ ეკონომიკური აქტიურობის დონე (ის ვინც მუშაობს, ან ეძებს სამსახურს) 24 წლის და 64 წლის ასაკში თითქმის იდენტურია. მიუხედავად ამისა 64-წლის ასაკში უმუშევრობის დონე 7,4%-ს შეადგენს, რაც 22,2%-ით ნაკლებია უმუშევრობის დონეზე 24 წლის ასაკთან შედარებით.

უმუშევრობის დონე ასაკობრივ ჭრილში.

ახალგაზრდებისთვის სამსახურის პოვნა ბევრად უფრო რთულია, რასაც ობიექტურთან ერთად ხშირად სუბიექტური მიზეზები განაპირობებს. მაღალანაზღაურებადი სამუშაოს პოვნა ობიექტურად რთულია ახალგაზრდისთვის, ვინაიდან ისინი პირველად იწყებენ მუშაობას და შესაბამისად გამოცდილება არ აქვს. თუმცა ახალგაზრდები, როგორც წესი, მზად არიან იმუშაონ ნებისმიერ ანაზღაურებაზე, მაგრამ მიუხედავად ამისა ისინი ასეთ სამსახურსაც კი ვერ პოულობენ.

დამსაქმებლებს ხშირად აქვთ გამოცხადებულ ვაკანსიასთან შეუსაბამო მოთხოვნები სამუშაოს მაძიებლის მიმართ. ვაკანსიებში ისინი, მიუხედავად ანაზღაურების მოცულობისა, ყველა სამუშაოს მაძიებელს უყენებენ ერთნაირ მოთხოვნებს. ხშირად მოთხოვნილია არანაკლებ ორწლიანი სამუშაო გამოცდილებისა ანალოგიურ სამუშაო ადგილზე. ასეთი გამოცდილების მიღების საშუალება კი ახალგაზრდებს ვერ ექნებათ, თუკი რომელიმე დამსაქმებელმა არ დაწია სტანდარტი უფრო დაბლა.

როგორც შრომის ბაზრის თვისობრივმა კვლევამ აჩვენა – „კადრის აყვანისას დამსაქმებელი ხშირად აყენებს გადაჭარბებულ მოთხოვნებს, როგორც განათლების ცენზის, ასევე ზოგადი უნარების ფლობის თვალსაზრისით. მაგალითად, ითხოვს უმაღლეს განათლებას და ლიდერობის/კრიტიკული აზროვნების უნარებს არაკვალიფიციური მუშების შემთხვევაში. ამასთანავე, სპეციფიკური უნარები, რომლებიც ამოსავალია კადრის რელევანტურობის შესაფასებლად, უმრავლეს შემთხვევაში განუსაზღვრელია.“ აღნიშნული ნათლად წარმოაჩენს ორ მნიშვნელოვან პრობლემას – 1. შრომის ბაზარზე სამუშაო ძალის ჭარბი მიწოდებაა, რაც დამსაქმებელს აძლევს საშუალებას სამუშაოს მაძიებლის მიმართ ჰქონდეს უფრო მაღალი მოთხოვნები, ვიდრე რეალურადაა საჭირო და ამასთან შესთავაზოს დაბალი ანაზღაურება. 2. განათლების სისტემის მოუქნელობა. ქვეყანაში მოსახლეობის დიდ ნაწილს აქვს უმაღლესი განათლება, და მხოლოდ მცირე ნაწილს აქვს პროფესიული განათლება, რომელიც შესაძლოა უკეთ შეესაბამებოდეს გამოცხადებულ ვაკანსიებს. გადრა ამისა დამსაქმებელი ხშირად არ ენდობა განათლების დამადასტურებელ დოკუმენტსა თუ სასწავლო დაწესებულებას, ამიტომ ითხოვს იმაზე მაღალ განათლებას ვიდრე შეთავაზებულ ვაკანსიას სჭირდება. [6]

მნიშვნელოვანია განათლების სისტემის სრულყოფა, პროფესიული განათლების ხარისხის გაზრდა და დამსაქმებლების დარწმუნება დიპლომის სანდოობაში. ამ პროცესში კი დიდია დუალური განათლების როლი, სადაც საგანმანათლებლო დაწესებულება სწავლების მხოლოდ ერთი კომპონენტია, და დამსაქმებელი თავადაცაა ჩართული სამუშაოზე დაფუძნებული სწავლების პროცესში.

ვაკანსიებში არსებული შეუსაბამობის კიდევ ერთი მიზეზია ის, რომ დამსაქმებელთა 60% კადრს ეძებს არაფორმალური გზებით – სანაცნობო წრეში. ვაკანსიას კი მხოლოდ მაშინ აცხადებს, თუ შესასრულებელი სამუშაო ითხოვს მაღალ კვალიფიკაციას, რასაც სანაცნობო წრე ვერ შეასრულებს, ან სამუშაო ადგილი იმდენად ცუდ პირობებს გულისხმობს, რომ ნაცნობებს ასეთ ადგილს „ვერ შესთავაზებენ“. დამსაქმებლების მხრიდან ასეთი დამოკიდებულების მიზეზი შესაძლოა სწორედ განათლების სისტემის მიმართ უნდობლობა იყოს. დამსაქმებელი არ ენდობა „დიპლომს“ და შესაბამისად თუკი ის გამოუცდელ თანამშრომელს ეძებს, მისთვის სულერთია დიპლომიან თანამშრომელს აიყვანს, თუ მისსავე ნაცნობს დიპლომის გარეშე. აქ გადამწყვეტი ხდება მხოლოდ ის გამოცდილება, რომელსაც პირი დასაქმების შემდეგ მიიღებს.[7] [8]

დამსაქმებლების ასეთი დამოკიდებულების გამოა, რომ მოსახლეობის 37% სამუშაოს პოვნის უმთავრეს გზად სწორედ ნაცნობობას განიხილავს.[9]

პრობლემას წარმოადგენს მთლიანად ქვეყნის მასშტაბით ნახევარგანაკვეთიანი სამუშაო ადგილების სიმცირე/არარსებობა. სტუდენტებისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სწავლის პარალელურად მუშაობა, მათთვის მორგებული გრაფიკით. თუმცა ასეთი სამუშაო ადგილები თითქმის არ არსებობს. დამსაქმებლები ნაცვლად იმისა, რომ დაბალი ანაზღაურების გამო, ახალგაზრდა ნაწილობრივ განაკვეთზე დაასაქმონ, ითხოვენ სრულ განაკვეთზე მუშაობას ანაზღაურების გაზრდის გარეშე.

დასაქმებულთა უფლებების დარღვევის ფაქტები განსაკუთრებით ხშირია საცალო ვაჭრობის ქსელებში. ეს არის ის სფერო სადაც სამუშაოზე ძირითადად იყვანენ ახალგაზრდებს. იქიდან გამომდინარე, რომ მათთვის სამუშაო ადგილის პოვნა რთულია, ისინი თანახმა არიან დაბალ ანაზღაურებაზე, რასაც დამსაქმებლების ნაწილი მიზანმიმართულად იყენებს ბოროტად. მსგავსი დასაქმება არ არის სტაბიულური და ხანგრძლივვადიანი, ახალგაზრდების დიდი ნაწილი ვერ უძლებს სავაჭრო ქსელებში არსებულ მძიმე მდგომარეობას, თუმცა ბევრი მათგანი იძულებულია გააგრძელოს კაბალურ პირობებში მუშაობა სხვა ალტერნატივის არარსებობის გამო. ახალგაზრდების უმეტესობა, რომლებიც სწავლობენ, ეძებენ სამუშაოს, რათა გადაიხადონ სწავლის გადასახადი. მათთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ანაზღაურებადი სამსახურის პოვნა, რომელიც სწავლის პარალელურად მუშაობის საშუალებას მისცემს – ე.წ ნახევარ განაკვეთიანი სამუშაო. სავაჭრო ქსელებში კი სტუდენტებს არათუ არ რჩებათ თავისუფალი დრო სწავლისთვის, არამედ იმაზე მეტი დროის გატარება უწევთ სამუშაო ადგილზე, ვიდრე შრომის კოდექსით არის დაშვებული. აქ დასაქმებულებს უწევთ ისეთი სამუშაოს შესრულება, რომელიც არ შედის მათ ფუნქცია/მოვალეობებში. ამასთან განუწყვეტლივ ირღვევა ისეთი შრომითი უფლებები, როგორიცაა: ხელფასის დაკავება გაურკვეველი მიზეზით; ზეგანაკვეთურად ნამუშევარი საათები, რომელსაც დამსაქმებელი არ უნაზღაურებს; დასვენების დღეებში მუშაობა, რომელიც ასევე არ ანაზღაურდება; დამატებითი ფუნქციების შესრულება (მძიმე ტვირთის აწევა); კადრების სიმცირის გამო, ხშირად ვერ გადიან შესვენებაზე და ა.შ.[10]

ახალგაზრდების დასაქმებასთან დაკავშირებული პრობლემა დიდი მასშტაბისაა და სახელმწიფოსგან სათანადო ყურადღებას მოითხოვს. მათ შორის საჭიროა ისეთი პროგრამების გაფართოება, როგორიცაა ხელფასის სუბსიდირების პროგრამა მოწყვლადი ჯგუფებისთვის. საჭიროა ასევე განათლების სისტემის რეფორმირების გაგრძელება და დამსაქმებლებში ცნობიერების ამაღლება, რათა მათი დაყენებული მოთხოვნები ზუსტად ასახავდეს დასაქმებულის მიერ შესასრულებელ მოვალეობებს. [11]

პროფკავშირების გაერთიანების ინიციატივები და რეკომენდაციები:

უმუშევრობის სტატისტიკის სრულყოფა. დაგეგმილი ცვლილებებით, სოფლად თვითდასაქმებულეად აღარ ჩაითვლებიან ის პირები, რომლებიც საკუთარ მამულში, საკუთარი მოხმარების მიზნით აწარმოებენ სოფლის მეურნეობის პროდუქციას. თუმცა, გარდა ამისა დასაქმებულად დღეს ითვლებიან პირები, რომლებიც უსასყიდლოდ ეხმარებიან შინამეურნეობას. ამის გამო სტატისტიკა არ იძლევა რეალურ სურათს. საჭიროა უსასყიდლოდ მუშაობა გამოირიცხოს დასაქმების მაჩვენებლიდან.

შრომის ბაზრის რეგულარული კვლევა. შრომის ბაზარი უნდა გახდეს უფრო მოქნილი და სამუშაო ძალის მიწოდება იყოს მოთხოვნის შესაბამისი. სახელმწიფომ უნდა აწარმოოს კვლევები უმუშევრობის სახეების მიხედვით. შრომის ბაზრის აქტიური პოლიტიკის განხორციელებისათვის, მნიშვნელოვანია ცნობილი იყოს მონაცემები არსებული სტრუქტურული და ფრიქციული უმუშევრობის დონის შესახებ. ამასთან მსგავსი კვლევები უნდა ხორციელდებოდეს ყველა რეგიონისთვის და აისახებოდეს შესაბამის რეგიონული განვითარების გეგმებში.

დასაქმების პროგრამებისა და სერვისების ბიუჯეტის ზრდა. უმუშევრობა ქვეყნის უმთავრესი პრობლემაა, რაც შემდგომ იწვევს საზოგადოებაში უთანასწორობისა და სიღარიბის ზრდას. უმუშევრობის მაღალი დონე და სამუშაო ძალის მიწოდების მაღალი მაჩვენებელი, დამსაქმებლის მიერ შრომითი უფლებების დარღვევის პრევენციას ართულებს. ოფიციალური 12,7%-იანი უმუშევრობის დონის პირობებში, სახელმწიფო დასაქმების პოლიტიკაზე ბიუჯეტის მხოლოდ 0,03%-ს ხარჯავს. პროფესიული მომზადება-გადამზადების პროგრამამ, გასულ წელს სრულად აითვისა გამოყოფილი ბიუჯეტი და მეორე ნაკადში ფულადი რესურსის არარსებობის გამო 2500-ის ნაცვლად მხოლოდ 500 სამუშაოს მაძიებელი მონაწილეობდა. შესაბამისად ბაზარზე არსებობს მოთხოვნა მსგავსი პროგრამებისადმი, მაგრამ სახელმწიფო, მწირი დაფინანსების გამო, ამ სერვისს ვერ აწვდის მოსახლეობას. საჭიროა დასაქმების პროგრამების მნიშვნელოვანი ზრდა.

ცვლილებები დასაქმების პროგრამებში: ხელფასის სუბსიდირების პროგრამა ხელფასის სუბსიდირებას უწევს მხოლოდ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს და ახალგაზრდებს. საჭიროა ეს ჩამონათვალი გაფართოვდეს და ხელფასის სუბსიდირება მოხდეს მათთვისაც ვისაც დაბალი ხელფასი აქვთ. 25 ათას ადამიანს 100 ლარზე დაბალი ხელფასი აქვს, მინიმალური ხელფასის არარსებობის პირობებში სწორედ ასეთ დასაქმებულებს უნდა უფინანსებდეს სახელმწიფო ხელფასს. იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფოს არ სურს ბიზნესს დააკისროს ტვირთი და გაზარდოს მინიმალური ხელფასი, მაშინ მან თავად უნდა ითაოს ხელფასების სუბსიდირება და გარკვეულ ზღვრამდე აწევა.

დასაქმების პროგრამების გამიჯვნა. მომზადება-გადამზადების პროგრამა და ხელფასის სუბსიდირების პროგრამა ერთი და იმავე ბიუჯეტით ფინანსდება. რაც ნიშნავს იმას, რომ თუ ერთი პროგრამა ამოწურავს ბიუჯეტს, მეორე პროგრამა დაფინანსების გარეშე რჩება. იმისათვის, რომ სუბსიდირების პროგრამას ჰქონდეს ხელშესახები შედეგები, საჭიროა ამ პროგრამის ბიუჯეტის ცალკე გამოყოფა და მისი გაფართოება.

მომზადება-გადამზადება სოფლის მეურნეობაში ჩართული მოსახლეობისთვის. სოფლის მეურნეობაში ჩართულია დასაქმებულთა 43%, რომლებიც ქმნიან მთლიანი შიდა პროდუქტის მხოლოდ 8%-ს. მათი შემოსავალიც შესაბამისად დაბალია (200-300 ლარი). ამ დასაქმებულებში საჭირო ცოდნის ზრდა, გამოიწვევს მათი შრომის ნაყოფიერების ზრდას, რაც თავის მხრივ აისახება მათ შემოსავლებზე. სახელმწიფომ ბოლო პერიოდში საკმაოდ დიდი თანხები დახარჯა სოფლის მეურნეობის სექტორში სუბსიდირებაზე. მაგრამ ეს ხარჯები პირდაპირპროპორციულად ვერ აისახა მოსახლეობაზე, ვინაიდან დასაქმებულთა შრომის მწარმოებლურობა არ გაზრდილა. ქვეყნის მასშტაბით სოფლის მეურნეობაში მწარმოებლურობა ყველაზე დაბალია (დასაქმებულთა 43% რომელიც ჩართულია ამ სექტორში ქმნის მშპ-ის მხოლოდ 8%-ს). ამჟამად სახელმწიფო ახორციელებს ისეთ პროექტებს, როგორიცაა: აგროწარმოების სახელმწიფო პროგრამა; შეღავათიანი აგროკრედიტი; გადამამუშავებელი და შემნახველი საწარმოების თანადაფინანსების პროექტი; აგროდაზღვევა და სხვ. თუმცა ამ პროგრამების დაფარვის არეალი შეზღუდულია. სოფლის მეურნეობაში მწარმოებლურობის გასაზრდელად საჭიროა იქ დასაქმებულთა გადამზადება. უნდა შეიქმნას ახალი პროგრამები, რომლებიც გადაამზადებს არა მხოლოდ სამუშაოს მაძიებლებს (უმუშევრებს), არამედ თვითდასაქმებულებსაც, მათ შორის სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულებს. მწარმოებლურობის ზრდა ხელს შეუწყობს დასაქმებულთა შემოსავლების ზრდას და უთანასწორობას შეამცირებს.

სახელმწიფოს პოლიტიკა უნდა იყოს მიმართული უფრო მაღალანაზღაურებადი და ტექნოლოგიური სამუშაო აადგილების შექმნისკენ. გარდა არსებულ სამუშაო ადგილებზე შრომის ნაყოფიერების ზრდისკენ მიმართული პროგრამებისა, საჭიროა სახელმწიფო კონცენტრირდეს მაღალტექნოლოგიური სამუშაო ადგილების შექმნაზე. ამისთვის საჭიროა საგანმანათლებლო სისტემამ წინასწარ განჭვრიტოს მომავალი მოთხოვნა და მოამზადოს შესაბამისი კადრები. საქართველოს მთავრობა მიმართულია ინვესტიციების მოზიდვისკენ შრომაინტენსიურ სფეროებში, სადაც ყველაზე ნაკლებკვალიფიციური მუშახელია დასაქმებული და ანაზღაურებაც შესაბამისად დაბალია. ეკონომიკის სამინისტრო ინვესტიციების მოზიდვას დაბალი ხელფასებითა და ნაკლებად რეგულირებული შრომის ბაზრის პროპაგანდით ცდილობს. მსგავსი მიდგომა იწვევს იმას, რომ უცხოელი ინვესტორები ცდილობენ შრომის უფლებების მინიმალური სტანდარტების დაწესებით, ან სულაც უგულვებელყოფით, მიიღონ მაქსიმალური მოგება.

ზეგანაკვეთური სამუშაოს შეზღუდვა. საჭიროა განისაზღვროს ზეგანაკვეთურად ნამუშევარი საათების მაქსიმალური ოდენობა ერთ სამუშაო ადგილზე. ამასთან მოხდეს კონტროლი, რომ ზეგანაკვეთურად მუშაობას არ ჰქონდეს რეგულარული ხასიათი. ზეგანაკვეთურად ნამუშავარი საათების შემცირება გამოიწვევს გამოთავისუფლებულ საათებზე დამატებით სამუშაო ძალის დასაქმებას. პარალელურად გაიზრდება შრომის ნაყოფიერება, რომელიც ნორმის ზევით მუშაობისას, როგორც წესი, მცირდება.

დასაქმების მოქნილი რეჟიმების ხელშეწყობა, როგორიცაა, მაგალითად არასრული სამუშაო გრაფიკი; დისტანციურად მუშაობა და ა.შ. არასრული სამუშაო გრაფიკი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ახალგაზრდებისთვის, რომლებიც სწავლასთან ერთად ცდილობენ მუშაობის შეთავსებას. ასევე ქალებისთვის, რომლებსაც საოჯახო ვალდებულებები აქვთ ან უვლიან ბავშვს. დამსაქმებლები ხშირად, მიუხედავად იმისა, სჭირდებათ თუ არა დასაქმებული ჰავდეთ სამუშაო ადგილზე სრული განაკვეთით, მაინც დებენ შრომით ხელშეკრულებას სრულ განაკვეთზე. ამის საშუალებას, მათ აძლევთ ეროვნული კანონმდებლობა და ქვეყანაში არსებული მაღალი უმუშევრობის დონე, რის გამოც სამუშაოს მაძიებელი თანხმდება ნებისმიერ პირობას. უმუშევრობის დონის სწრაფი შემცირება რთულია, თუმცა იმისათვის, რომ დამსაქმებელმა არ გამოიყენოს ეს ფაქტორები ბოროტად, სახელმწიფოს შეუძლია შემოიღოს შესაბამისი რეგულაციები. ასეთი რეგულაცია შეიძლება იყოს საათობრივი ანაზღაურება, რის გამოც დამსაქმებელი აღარ ეცდება ზედმეტად ამუშაოს დასაქმებული, და პარალელურად მინიმალური ხელფასი, რომელზე ნაკლებსაც ვერ გადაუხდის დასაქმებულს.

ქალთა ეკონომიკური აქტიურობის წამახალისებელი ღონისძიებები. იქიდან გამომდინარე, რომ ქალთა ეკონომიკური აქტიურობა 18 %-ით ჩამორჩება აქტიურობას კაცებში, სახელმწიფომ უნდა გადადგას ნაბიჯები ქალთა აქტიურობის წასახალისებლად. საჭიროა ჩატარდეს ცნობიერების ამაღლების კამპანიები ქვეყანაში არსებული წარმოდგენების აღმოსაფხვრელად, ასევე მნიშვნელოვანი გამოვლინდეს ხელფასებს შორის სხვაობის მიზეზები და გენდერული კუთხით დისკრიმინაციის შემთხვევაში არსებობდეს სანქცია, რაც შესაბამისად გაზრდიდა ქალთა ანაზღაურებას და წაახალისებდა მათ ეკონომიკურ აქტიურობას.

დამსაქმებელთა ცნობიერების ამაღლება. დამსაქმებლებს ხშირად აქვთ გამოცხადებულ ვაკანსიასთან შეუსაბამო მოთხოვნები სამუშაოს მაძიებლის მიმართ. ვაკანსიებში ისინი, მიუხედავად ანაზღაურების მოცულობისა, ყველა სამუშაოს მაძიებელს უყენებენ ერთნაირ მოთხოვნებს. ხშირად მოთხოვნილია არანაკლებ ორწლიანი სამუშაო გამოცდილებისა ანალოგიურ სამუშაო ადგილზე, ან უცხო ენების ცოდნა არაკვალიფიციური მუშახელისთვის. ვაკანსიებისა და სამუშაო ადგილების თანხვედრაში მოყვანა შეამცირებდა, როგორც სამუშაოზე აყვანის ხარჯს, ისე ფრიქციული უმუშევრიბის პერიოდს.
განათლების სისტემის სრულყოფა. მნიშვნელოვანია პროფესიული განათლების ხარისხის გაზრდა და დამსაქმებლების დარწმუნება დიპლომის სანდოობაში. ამ პროცესში კი დიდია დუალური განათლების როლი, სადაც საგანმანათლებლო დაწესებულება სწავლების მხოლოდ ერთი კომპონენტია, და მასთან ერთად დამსაქმებელი თავადაა ჩართული სამუშაოზე დაფუძნებული სწავლების პროცესში. ასეთ პირობებში დამსაქმებელი ფაქტიურად თავად ამზადებს კადრს კომპანიისთვის და შესაბამისად ნდობაც ასეთი კადრის ცოდნის დამადასტურებელი დოკუმენტისა უფრო მაღალია.

გაერთიანების ანალიტიკური

სამსახურის ექსპერტი

გიორგი ჭანტურიძე

[1] შრომისა და დასაქმების პოლიტიკის ეროვნული სტრატეგიისა და მისი განხორციელების 2019-2023 წლების სამოქმედო გეგმა

[2] წინასწარი მონაცემი

[3] თვითდასაქმებულთა ნაწილი სამუშაო ძალის გარეთ გადაინაცვლებს, რის გამოც უმუშევრობა შედარებით ნაკლებად გაიზრდება

[4] დასაქმებულები და სამუშაოს მაძიებლები

[5] NDI სექტემბერი 2019

[6] სოციალური მომსახურების სააგენტოს კვლევა

[7] 2016 წლის შრომის ბაზრის კვლევა

[8] აქედან გამომდინარე ითხოვენ დიდ გამოცდილებას

[9] NDI-ს 2019 წლის კვლევა